Wat is ATEX precies?

ATEX is een term die je steeds vaker tegenkomt als je werkt in industriële omgevingen. De afkorting staat voor "Atmospheres Explosibles" en verwijst naar de Europese richtlijnen voor bescherming tegen explosiegevaar. Deze regelgeving zorgt ervoor dat werkgevers, fabrikanten en monteurs dezelfde standaarden hanteren voor het werken in omgevingen waar explosiegevaar bestaat. Het gaat niet alleen om veiligheid op papier, maar om praktische kennis die levens kan redden. ATEX bestaat uit twee hoofdrichtlijnen:

• ATEX 114 (voorheen 95): Deze richtlijn beschrijft de eisen voor apparatuur en beveiligingssystemen die gebruikt worden in explosiegevaarlijke omgevingen.
• ATEX 153 (voorheen 137): Deze richtlijn gaat over de minimale veiligheidseisen voor werknemers die in potentieel explosieve atmosferen werken.

In Nederland zijn deze richtlijnen omgezet in wetgeving die geldt voor alle industriële locaties met explosiegevaar. Als zzp-monteur ben je bij sommige opdrachten verplicht om aan deze eisen te voldoen. Zorg dat je altijd je ATEX-certificaat bij je hebt op werklocaties. Zonder dit bewijs mag je namelijk niet aan het werk in gemarkeerde explosiegevaarlijke zones.

ATEX-zones begrijpen

Explosiegevaarlijke gebieden worden ingedeeld in zones. Deze indeling bepaalt welke voorzorgsmaatregelen nodig zijn en welke apparatuur je mag gebruiken. Het begrijpen van deze zones is een belangrijk onderdeel van je werk als zzp-monteur in de procesindustrie. Je moet weten waar je veilig kunt werken en welke extra voorzorgsmaatregelen nodig zijn. De zonering is gebaseerd op hoe vaak en hoe lang er een explosieve atmosfeer aanwezig is: Voor gas, damp en nevel:

• Zone 0: Een gebied waar een explosieve atmosfeer voortdurend of langdurig aanwezig is.
• Zone 1: Een gebied waar een explosieve atmosfeer bij normaal bedrijf af en toe aanwezig kan zijn.
• Zone 2: Een gebied waar een explosieve atmosfeer alleen bij storing of een ongewoon voorval kan ontstaan, en dan slechts kort aanwezig is.

Voor stof:

• Zone 20: Een gebied waar explosief stof voortdurend of langdurig aanwezig is. 
• Zone 21: Een gebied waar explosief stof bij normaal bedrijf af en toe aanwezig kan zijn.
• Zone 22: Een gebied waar explosief stof alleen bij storing of een ongewoon voorval kan ontstaan en dan slechts kort aanwezig is.

De zones worden aangegeven met speciale zoneborden en markeringen. Leer deze borden herkennen en wat ze betekenen voor jouw werk. In Zone 0 en 20 gelden de strengste veiligheidseisen. Je mag hier alleen werken met speciaal gecertificeerde apparatuur en onder strikte voorwaarden.

ATEX in verschillende industriesectoren

ATEX-regelgeving is van toepassing in alle sectoren waar explosiegevaar bestaat, maar elke industrie heeft zijn eigen specifieke risico's en uitdagingen. De eisen kunnen per sector verschillen, wat kennis van jouw specifieke werkgebied extra waardevol maakt.

• Voedingsmiddelenindustrie: Veel mensen realiseren zich niet dat ook in de voedingsmiddelensector explosiegevaar bestaat. Stof van meel, suiker, cacao en andere droge producten kan onder de juiste omstandigheden exploderen. In de voedingsmiddelenindustrie draait het voornamelijk om bescherming tegen stofexplosies (Zone 20, 21 en 22).
• Chemische industrie: In chemische fabrieken heb je te maken met een combinatie van gevaarlijke stoffen. Hier gelden strenge ATEX-eisen vanwege de aanwezigheid van brandbare vloeistoffen en gassen. Zones worden nauwkeurig bepaald op basis van procesanalyses en risicobeoordeling. Als zzp-monteur moet je de specifieke risico's van verschillende chemische stoffen kennen.
• Olie- en gasinstallaties: Bij olie- en gasinstallaties is explosiegevaar een dagelijkse realiteit. Van extractie tot raffinage en opslag, elke fase brengt specifieke ATEX-uitdagingen met zich mee. In deze sector werk je meestal in Zone 1 en 2 gebieden, maar Zone 0 komt ook voor, bijvoorbeeld in tanks en vaten. 
  

Specialiseer je in sectoren waar ATEX-kennis zeldzamer is. In sommige niches, zoals farmaceutische productie of speciale voedingsprocessen, zijn monteurs met grondige ATEX-kennis schaars. Dit kan je een belangrijk concurrentievoordeel geven bij het vinden van goed betaalde opdrachten.

ATEX-certificeringen voor zzp-monteurs

Als zzp-monteur die werkt in explosiegevaarlijke omgevingen moet je de juiste certificeringen hebben. Deze bewijzen dat je de kennis en vaardigheden hebt om veilig te werken in deze gevaarlijke omgevingen. De certificering is dan niet alleen een wettelijke verplichting, maar beschermt ook jezelf en anderen tegen ernstige risico's. Er zijn verschillende niveaus van ATEX-training beschikbaar: 

ATEX Bewustzijnstraining: 

• Basiskennis over explosiegevaar en ATEX-zones
• Voor iedereen die in een ATEX-omgeving komt 
• Duur: meestal 1 dag 
• Geldigheid: 3 tot 5 jaar 

ATEX Technische Training:

• Gedetailleerde kennis over explosiebeveiliging 
• Voor monteurs die direct aan installaties werken 
• Specifieke modules voor elektrotechniek, mechanica, etc. 
• Duur: 2 tot 3 dagen 
• Geldigheid: 3 tot 5 jaar 

Als zzp-monteur in de procesindustrie heb je minimaal de ATEX Bewustzijnstraining nodig, maar voor de meeste opdrachtgevers is een technische training vereist. Deze training gaat dieper in op de technische aspecten van explosieveiligheid die relevant zijn voor jouw vakgebied. 

Plan je ATEX-herhalingscursus op tijd in. De meeste certificaten zijn 3 tot 5 jaar geldig. Wacht niet tot het laatste moment, want opdrachtgevers controleren steeds strenger op geldige ATEX-certificaten. Zonder geldig ATEX-certificaat mis je opdrachten of kun je worden weggestuurd van de werkplek. Bij sommige bedrijven mag je niet aan het werk zonder ATEX-certificaat. 

ATEX-apparatuur en gereedschappen

Het gebruik van de juiste apparatuur en gereedschappen is een van de belangrijkste aspecten van veilig werken in ATEX-zones. Gewone gereedschappen kunnen vonken of te hoge temperaturen veroorzaken, wat in een explosieve atmosfeer fatale gevolgen kan hebben. Als zzp-monteur moet je weten welke gereedschappen geschikt zijn voor welke zones. 

Ex-markeringen begrijpen: ATEX-goedgekeurde apparatuur is herkenbaar aan het Ex-symbool en een reeks codes die aangeven voor welke zones en gassen/stoffen de apparatuur geschikt is. De markering bestaat uit: 

• Ex-symbool: Geeft aan dat het apparaat explosieveilig is 
• Apparatuurgroep: I (mijnen) of II (overige industrie) 
• Categorie: 1, 2 of 3 (corresponderend met zone 0/20, 1/21, 2/22) 
• G (gas) of D (dust/stof) 
• Beschermingstype: d, e, i, m, etc. 

Categorieën van ATEX-gereedschappen: 

• Categorie 1: Geschikt voor Zone 0/20 - Zeer hoog beschermingsniveau 
• Categorie 2: Geschikt voor Zone 1/21 - Hoog beschermingsniveau 
• Categorie 3: Geschikt voor Zone 2/22 - Normaal beschermingsniveau 

Investeer in kwaliteitsgereedschap met de juiste ATEX-markering. Goed gereedschap is duur, maar de investering loont. Met kwalitatief en veilig gereedschap kom je voor meer opdrachten in aanmerking, voorkom je veiligheidsrisico’s en het gereedschap gaat langer mee. Denk aan vonkvrije sleutels, ATEX-gecertificeerde elektrische apparatuur en intrinsiek veilige meetinstrumenten.

Bij twijfel: gebruik alleen gereedschap dat geschikt is voor een hogere categorie dan de zone waarin je werkt. Een Categorie 1 gereedschap is altijd veilig te gebruiken in Zone 1 of 2, maar niet andersom.

Veilig werken volgens ATEX-richtlijnen

Naast kennis van zones en apparatuur moet je als zzp-monteur ook de juiste werkprocedures volgen in ATEX-omgevingen. Explosieveiligheid gaat niet alleen over wat je gebruikt, maar ook over hoe je werkt. Zorgvuldigheid en discipline zijn hier van levensbelang.

Werkvergunningen en procedures: In explosiegevaarlijke omgevingen werk je altijd met een werkvergunning. Deze beschrijft precies wat je mag doen, welke voorzorgsmaatregelen nodig zijn en wie verantwoordelijk is. De werkvergunning wordt meestal uitgegeven door een veiligheidskundige of productieleider. 

• Onderdelen van een ATEX-werkvergunning: 
• Exacte locatie en beschrijving van de werkzaamheden
• Geldigheidsduur (meestal max. 8 uur)
• Risico's en preventiemaatregelen
• Benodigde meetapparatuur en controles
• Vereiste persoonlijke beschermingsmiddelen 
• Noodprocedures 

Risico's van statische elektriciteit:

Statische elektriciteit is een onderschat gevaar in ATEX-omgevingen. Een vonk door statische ontlading kan sterk genoeg zijn om een explosie te veroorzaken. Let op de volgende punten:

• Draag antistatische kleding en schoeisel in ATEX-zones 
• Aard jezelf en je apparatuur voordat je aan het werk gaat 
• Vermijd het snel uittrekken van kleding of het wrijven van niet-geleidende materialen 
• Gebruik geleidende slangen en koppelingen bij het overhevelen van vloeistoffen 

Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM's): In ATEX-zones zijn meestal aanvullende PBM's verplicht:

1. Antistatische werkkleding (geen nylon of polyester) 
2. Geleidend schoeisel Vonkvrije helmen 
3. Speciale handschoenen zonder nylon stiksels 
4. Ex-gecertificeerde communicatieapparatuur 

Volg altijd de werkvergunningsprocedures, ook bij kleine klussen. Het overslaan van stappen of het nemen van shortcuts kan ernstige gevolgen hebben. Ook bij routinematige taken is het belangrijk dat je alert blijft.

Documentatie en administratie rondom ATEX

Als zzp-monteur in ATEX-omgevingen moet je niet alleen technisch onderlegd zijn, maar ook de nodige administratie en documentatie bijhouden. Dit beschermt jou en je opdrachtgevers en bewijst dat je volgens de regels werkt.

Benodigde documenten als zzp-monteur:

• Geldig ATEX-certificaat
• VCA-VOL certificaat
• Werkvergunningen en TRA's (Taak Risico Analyses)
• Gereedschapscertificaten en kalibratie-overzichten
• Werkplannen en checklist voor ATEX-werkzaamheden

Explosieveiligheidsdocument (EVD):

Elke locatie met explosiegevaar moet een EVD hebben. Dit document beschrijft:

• Plattegrond met ATEX-zonering
• Risicobeoordeling van alle activiteiten
• Technische en organisatorische maatregelen
• Noodprocedures bij incidenten

Als zzp-monteur moet je weten waar je dit document kunt vinden en hoe je het moet interpreteren. Het EVD geeft je belangrijke informatie over de risico's op jouw werkplek.

Werkverslagen en rapportage:

Na het uitvoeren van werkzaamheden in ATEX-zones moet je gedetailleerde verslagen maken. Deze bevatten:

• Exacte beschrijving van de uitgevoerde werkzaamheden
• Gebruikte materialen en gereedschappen
• Gasmetingen en andere veiligheidscontroles
• Afwijkingen van het werkplan en genomen maatregelen
• Status na afronding van het werk

Maak foto's van de situatie vóór en na je werkzaamheden. Dit beschermt je tegen latere claims en bewijst dat je het werk correct hebt uitgevoerd. Zorg dat de foto's duidelijk gedateerd zijn en sla ze veilig op bij je administratie.

ATEX-combineren met andere certificeringen

ATEX-kennis staat niet op zichzelf. Voor een veilige en succesvolle carrière als zzp-monteur in de procesindustrie combineer in het slimmer over verschillende certificeringen te behalen. Deze combinaties maken je waardevoller voor opdrachtgevers en je kunt aan meer gespecialiseerde opdrachten werken.

ATEX en VCA:

VCA-VOL is de basis voor veilig werken, ATEX bouwt hierop voort voor explosiegevaarlijke omgevingen. De twee certificeringen vullen elkaar aan:

• VCA behandelt algemene veiligheid, ATEX specifieke explosierisico's
• Met beide certificaten bewijs je dat veiligheid voor jou prioriteit heeft
• Opdrachtgevers vragen bijna altijd naar beide certificaten

Specifieke certificeringen voor elektromonteurs:

Als elektromonteur in ATEX-zones heb je extra certificeringen nodig:

• NEN-EN-IEC 60079: Specifiek voor elektrische installaties in explosiegevaarlijke omgevingen
• NPR 7910: Nederlandse Praktijkrichtlijn voor gevarenzones
• NEN 3140: Veilig werken aan elektrische installaties

Deze certificeringen zijn technischer en gedetailleerder dan de standaard ATEX-training en gaan dieper in op het ontwerp en onderhoud van explosieveilige elektrische installaties.

Veiligheid voorop!

ATEX-kennis is meer dan een certificaat aan de muur - het is een investering in je veiligheid en toekomst als zzp-monteur in de procesindustrie. Door jezelf te verdiepen in explosieveiligheid vergroot je niet alleen je kansen op opdrachten, maar draag je ook bij aan een veiligere werkomgeving voor iedereen.

De combinatie van theoretische kennis en praktische ervaring maakt je een waardevolle kracht in explosiegevaarlijke omgevingen. Blijf je kennis onderhouden, leer van incidenten en pas de regels consequent toe. Zo werk je niet alleen veiliger, maar bouw je ook aan een sterke reputatie als zzp-monteur.